UFUGAJI WA SAMAKI..INAENDELEA.

Perege:

Anakuwa vizuri katka maji yenye nyuzi joto kati ya 20 na 35 na anauwezo wa kukua hadi gramu 500 kwa ndani ya muda wa miezi 8 kama uzalianaji wake ukidhibitiwa vizru na akapewa chakula cha kutosha. Perege anaweza kupevuka (kubarehe) mapema akifikisha umri wa miezi 2 au akiwa na urefu sm 10 au chini ya hapo, lakini kwa kawaida ni miezi 4 hadi 6. Mapungufu ya huyu samaki ni kitendo cha kuzaliana kwa wingi ndani ya muda mfupi inayopeleke kuwa na samaki wenye uzito mdogo kwa vile wamejazana sana ndani ya bwawa. Kwa vile perege ni samaji wa maji joto, hivyo joto linatakiwa lisishuke chini ya nyuzijoto 16, chini ya hapo samaki hawaendelei kukua na hasa linapofikia nyuzijoto 13. Perege huanza kufa joto linapo shuka hadi nyuzi joto 12 na samaki wachache sana watakao weza kuhimili joto chini ya nyuzi joto 10. Hivyo hakikisha siku zote joto lipo kati ya nyuzi joto 20 na 30 na vizuri zaidi kama linabaki nyuzi joto28. Joto pia likizidi zadi ya hapo litasababisha samaki wafe.

Kambare:

Kwa kawaida kambare hupevuka (hubalehe) wakiwa na umri wa miaka 2 wakiwa na uzito kati ya gramu 200 hadi 500. Majike wanauwezo wa kutaga mayai kati ya 10,000 hadi 15,000 kutegemeana na ukubwa na umri wa samaki. Samaki hawa hukua vizuri maji yakiwa na nyuzi joto kati 26-33, lakini kwa wastani nyuzi joto 28. Kambare wao hata joto likiwa chini ya hapo bado hukua vizuri tofauti na perege.

RASIMU YA UTENGENEZAJI WA WA MABWAWA

Bwawa la samaki ni uzio/ukingo wa udongo, zege au saruji uliotengenezwa kubakisha maji kwa ajili ya ufugaji wa samaki. Vihori vya miti au matanki ya plastiki ni vitu vingine vinavyoweza kutumika kwa ufugaji wa samaki.

Mambo muhimu ya kuzingatia

1. Vyanzo vya maji vitakavyotumika kwenye bwawa la samaki

Vyanzo vya maji vinaweza kuwa chemichemi, visima, chururu, maji ya mvua, maji mito, maji ya bomba na maji ya ziwa. Uwingi wa maji utategemea na ukubwa wa bwawa au ukubwa wa mradi unaofuga. Maji haya lazima yawe masafi yasiyo na wadudu wa magonjwa au wa kuua samaki.

2. Uletaji na utoaji wa maji kwenye bwawa

Hakikisha sehemu ya kuingizia maji ipo juu zaidi ya ile ya kutolea angalau kwa tofauti ya mita moja na nusu. Panga mshuko wa sentimita 10 kutoka maji yanapoingilia hadi usawa wa maji ilikuzuia samaki wasiogelee na kutoka nje kupitia uwazi wa kupitia maji. Maji yanaweza kujazwa kwenye bwawa kwa kutumia pampu pia lakini kama una chanzo rahisi epuka matumizi ya pampu.

Sehemu ya kuingizia maji huwa upande ule wenye kina kifupi na huwa juu kabisa ambapo usawa wa maji ndani ya bwawa unapaswa kufika. Kama chanzo cha maji ni mto unatirika kwa kasi basi hakikisha unajenga vizuri kwa zege sehemu maji yanapoingilia na weka nyavu za kuzuia wadudu waharibifu wanaoweza kuja na maji. Kama chanzo ni maji ya bomba au unapampu kutoka kwenye kisima basi si lazima sana uweke wavu. Na kwa wafugaji wadogo hawahitaji kuwa na sehemu hii ya kuingizia maji hasa kama maji wanaweka kwa kutumia ndoo.

Sehemu ya kutolea maji ya bwawa inatakiwa iwe upande wa bwawa wenye kina kirefu ambako mteremko wa chini ya bwawa unaelekea. Mara nyingi wafugaji wadogo wa samaki hawaweki mfumo huu wa kutolea maji. Mfumo huu wa kutolea maji ni muhimu sana kwa ajili ya ukaushaji wa bwawa mara baada ya kuvuna samaki wote ndani ya bwawa. Wakati wa uvunaji unaweza kutoa maji yote au ukatoa kidogo kurahisiha uvunaji lakini kama unavuna wote ni vema ukatoa maji yote, ukasafisha vizuri bwawa na kulikausha kabla hujaweka samaki wengine. Utoaji kidogo au upunguzaji wa maji hufanyika pale maji yanapozidi usawa unaotakiwa hasa wakati wa mvua. Maji yanapozidi usawa unaotakiwa huwa hatari kwa bwawa kwani yatalidhoofisha na kusababisha kuta zianze kuporomoka.

3. Ukubwa wa bwawa, umbile na kina chake

Ukubwa wa bwawa utategemea ukubwa wa mradi wa samaki unaokusudia kuufanya na kama ni kibiashara au matumizi tu ya nyumbani. Kama ni kwa matumizi ya nyumbani basi ukubwa wa bwawa usizidi eneo la mita za mraba 1000. Lakini kama ni la ufugaji mdogo wa kibiashara eneo la mita za mraba kati ya 2000 hadi 3000 zinaweza kumilikiwa kirahisi na familia.

Mabwawa ya msitari ndiyo rahisi kuyajenga pamoja na kuyaendesha, lakini pia mabwawa yanaweza kuwa na umbile lolote lile kutegemea eneo ulilonalo linavyoweza kutumika kujenga bwawa.

Kina cha bwawa kitategemea aina ya samaki, ukubwa wa samaki na mfumo wa uzalianaji. Lakini bwawa la kawaida linatakiwa liwe na kina kati ya mita 0.75 na 1.2. Upande wenye kina kifupi cha bwawa unatakiwa uwe kati ya sentimita 40 hadi 70, lakini vizuri zaidi iwe kati ya sentimita 50 na 60 kuepuka wanyama wala samaki (kama ndege) na magugu. Upande wenye kina kirefu unafaa uwe kati ya sentimita 80 na 120 lakini kwa mabwawa ya kati na makubwa inafaa kiwe kati ya sentimita 90 na 110.

Mabwawa madogo yenye eneo la mita za mraba 150 kina kifupi kinapaswa kiwe sentimita 50. Kumbuka kuwa mwanga wa jua unaweza kupenya hadi kina cha mita moja kwa mabwawa ambayo hayajawekwa mbolea na yale yenye mbolea ni sentimita 60.

4. Mwinuko wa bwana chini

Bwawa linapaswa liwe na mwinuko mzuri kwa ajili ya utoaji wa maji ndani ya bwawa. Kwa kawaida mwinuko unaoshuka kwa sentimita 2 kila baada ya urefu wa mita 10 kwavusawa wa chini ya bwawa unafaa sana. Kama mwinuko ukiwa mdogo sana utokaji wa maji utakuwa taratibu na kama mwinuko ukiwa mkubwa sana, upande mmoja wa bwawa utakuwa na kina kirefu wakati upande mwingine mfupi sana.

UTENGENEZAJI WA BWAWA.

1.    Mabwawa ya udongo:

Haya ni mabwawa yanayotengenezwa kwa kuchimba udongo kwa umakini mkubwa sana katika eneo lililochaguliwa na kuonekana linafaa kwa kutengeneza bwawa. Na kama eneo linaudongo unakunywa maji, basi bwawa liwezeshwe kwa kumimina zege kufanya lifae kwa ufugaji wa samaki.

2.    Mabwawa la zege:

Haya ni mabwawa yanayotengenezwa ardhini kwa kwenda juu yakiwa yametengenezwa kwa kuta za nzege, tofari za simenti na hata za udongo zilizochomwa. Na maranyingi haya yanajengwa maeneo ambako udongo wake ni wa mchanga, unafyonza maji sana au kwenye makazi ya watu na eneo ni dogo.

3.    Mabwawa ya kukinga mto:

 Hii ni aina ya mabwawa yanayotengenezwa kwa kujenga ukuta unaozuia maji yanayotembea polepole kwenye bonde. Ukuta unaojengwa ni lazima uwe na uwezo wa kuzuia maji kwa ajili ya ufugaji wa samaki.

4.    Mabwawa mchepuko:

 Haya ni mabwawa yanayopata maji yaliyochepushwa kutoka kwenye mto au maji yanayotembea kupitia mfereji uliotengenezwa kwa kupitisha maji hayo kwenda bwawani.

5.    Mabwawa ya Rosari:

 Haya ni mabwawa yanojengwa kwa mfuatano huku bwawa moja likilipekea bwawa jingine maji na yote yanaendeshwa kwa pamoja kwasababu ya muunganikano wa maji. Kunakuwa na sehemu moja ya kuingizia maji na moja ya kutolea maji.

6.    Mabwawa sambamba:

Haya ni mabwawa yanokuwa yamejengwa kwa usambamba lakini kila moja lina sehemu ya kuingizia maji nay a kutolea maji.

B. Utengenezaji wa mabwawa

Baada ya kuandaa rasimu ya bwawa kinachofuata ni utengenezaji wa bwawa lenyewe kulingana na chaguo la aina ya bwawa.  Kuna mfuatano wa kimantiki wa kufuata wakati unatengeneza bwawa kama ifuatavyo:

i) Kagua ardhi ya sehemu unayokusudia kujenga bwawa ili ujue ni bwawa gani linafaa kujenga eneo husika.

ii) Safisha vizuri eneo husika, fyeka kama kuna miti au majani

iii) Ondoa udongo wa juu kwenye eneo

iv) Tambua muonekano wa ardhi na mwinuko kwa ajili ya mifereji ya kuingizia na kutolea maji.

v) Amua ukubwa wa bwawa unaoutaka kisha pigilia vigingi (mambo) kwenye pembe litakamo ishia bwawa.

Uchimbaji wa bwawa

Uchimbaji wa bwawa waweza kufanywa na watu kwa kutumia majembe ya mkono au kwa kutumia trekta/katapila hasa kama bwawa unalokusudia kujenga ni kubwa sana. Hapa nitatumia mfano wa bwawa la mita za mraba 200 (yaani urefu mita 20 na upana mita 10) ambalo latosha kwa samaki kati ya 400 na 600. Baada ya kusafisha eneo fuata hatua zifuatazo:

i). Anza kwa kupima urefu wa mita 23 na upana wa mita 13 kwa kutumia kamba na mambo kama wafanyavyo wajenzi wa nyumba.

ii) Kutengeneza umbo la mraba lenye urefu wa mita 20 na upana wa mita 10, funga kamba kwenye pembe moja na ipeleke kwenye pembe inayotazamana nayo, acha mita 2 kabla ya kufika hiyo pembe na piga kigingi hapo. Fanya hivyo na kwa pembe nyingine mbili zinazobakia, utakuwa umetengeneza umbo kama hili hapa chini.

iii) Anza sasa kuchimba bwawa kwa kufuata mistari ya mstatiri ya ndani huku ukirusha udongo nje ya mstari wa nje hadi kitakapofikia kina cha mita moja na sentimita 60 (m 1.60).

iv) Utengenezaji wa kuta za ukingo: Hii ni sehemu ya muhimu sana katika bwawa na hutengenezwa kwa kutumia udongo uliochimbwa kutoka kwenye bwawa. Kuta za bwawa huchongwa kwa kuanzia kwenye mistari ya nje ili kupata kuta zenye mteremko.

iv) Utengenezaji wa sehemu za kutolea maji: Tengeneza sehemu ya kutolea maji sehemu yenye kina kirefu kwa kutmia bomba au waweza kutengeneza uwazi kwa kusakafia na sement na sehemu ya kuingizia maji pia. Lakini kwa mabwawa madogo sehemu hizi zinaweza zisiwepo kwani maji yanaweza kuingizwa kwa kutumia ndoo au mipira iliyounganishwa kwenye bomba.

v) Urutubishaji awali: Tafuta udongo mzuri wenye rutuba toka mashambani kisha usambaze juu ya sakafu ya bwawa hadi kina cha sentimita 10 hivi ili kusaidia kurubisha bwawa kwa matumizi ya samaki.

vi) Uingizaji maji: Sasa bwawa liko tayari kwa kuingiza maji ndani na ingiza kufikia kina cha mita moja hadi mita moja na sentimita 20. 

UINGIZAJI VIFARANGA

A) Uandaaji wa bwawa kabla ya kuingiza vifaranga

i) Bwawa jipya:

Bwawa linatakiwa lirutubishwe ili kutengeneza chakula cha asili cha samaki kinachoitwa planktoni. Planktoni ni mchanganyiko wa mimea na wanyama wadogo sana ambao hawaonekani kwa macho.  Urutubishaji wa aina hii hufanywa kwa kutumia molea ya samadi, mboji au kiwandani na itategemea ipi inapatikana kwa urahisi na kwa bei nafuu. Mara nyingi mbolea za asili(mbolea ya ng’ombe, mbuzi, kondoo, kuku, punda, sungura, na mboji) zimeonekana kutumika zaidi kwa sababu ya upatikanji wake na bei yake kuwa rahisi.

Njia zinazotumika kurubisha bwawa ni pamoja na kusambaza mbolea kwenye bwawa kabla ya kujaza maji, kurushia mbolea kila baada ya wiki moja juu ya maji na kuweka mbolea katika kihori (crib) kinachojengwa kwa kutumia fito za miti au mianzi au kapu la kutengenezea mboji vinavyowekwa kaitka moja ya kona upande wenye kina kifupi cha maji. Njia nyingine ni pamoja na kuweka gunia lililojaa mbolea na kuliacha lielee juu ya maji, tikisa kila siku ili virutubisho viangukie kwenye maji. Pia waweza kujenga banda la kuku au nguruwe juu au karibu na bwawa katika njia itayowezesha mbolea iende kwenye bwawa.  

Bwawa litaanza kuonyesha mabadiliko baada ya wiki moja ambapo maji yataanza kubadilika na kuwa na rangi ya kijani au kahawia. Ukitumbukiza mkono wako ndani ya maji hadi usawa wa kiwiko na kuona vidole vyako vinaonekana kwa shida basi chakula cha asili kitakuwa kimekuwa cha kutosha. Mbolea za asili ziwekwe kwenye bwawa kwa uwiano wa gramu 50 kwa kila mita 1 ya mraba kila baada ya wiki moja. Hii ni sawa na wastani wa kilogramu 5 kwa kila kita za mraba 100 kwa wiki. Tazama jedwali hapa chini kwa maelezo zaidi kwa kila aina ya mbolea.

Aina ya Mbolea	Kg/wiki/m2 100
Kuku	2 had 3
Nguruwe	8 hadi 10
Ng'ombe	10 hadi 15
Mboji (Kuku 1:nguruwe2: ng'ombe 3)	10

ii) Bwawa likishatumika:

Kama bwawa lilishatumika kwa ufugaji wa samaki, hakikisha unakaausha maji yote na kuliacha likauke kwa muda wa siku 14. Hii itasaidia kuua wadudu wote wa magonjwa na hatari kwa samaki pamoja na kuharakisha uozeshaji wa mboji iliyokuweko kwa ufugaji ulipita kwenye udongo. Hatua za urutubishaji zifanyike kama ilivyo katika bwawa jipya.

Wakati unarutubisha bwawa angalia usiweke mbolea ndani ya bwawa ni virutubisho tu vinahitajika kuingia, angalia kama samaki wanakuja juu na kuvuta hewa, weka mbolea asubuhi kuanzia saa nne ili kuepuka upungufu wa oksijeni.

B) Uingizaji wa vifaranga

Mambo muhimu ya kuangalia wakati wa kuchagua chanzo cha kupata vifaranga, uletaji kwenye bwawa na idadi ya kuweka ndani ya bwawa na kama ifuatavyo:

i). Hakikisha chanzo unachukua vifaranga ni cha uaminifu

ii) Chagua vifaranga vya samaki unaopenda kuwafuga

iii) Weka kwenye bwawa idadi ya vifaranga inayofaa kulingana na bwawa na aina ya samaki.

Kwa perege wa uzito wa gramu 20 hadi 40 weka vifaranga 1-2 kwa kila mita moja ya mraba na kama una mpango wa kuchanganya na kambare, basi kwa kila vifaranga 1000 vya perege changanya kambare 50 hadi 100 (asilimia 5-10 kwa idadi). Na kama unataka kufuga kambare peke yake, weka vifaranga 2 hadi 5 kwa kila mita moja ya mraba. Ukitumia hiyo idadi ya chini (vifaranga 2 kwa m²) tegemea kupata samaki wenye gramu 500 kila baada ya miezi 6-9, lakini zaidi ya hapo utapata samaki wenye uzito wa gramu 200 hadi 250 tu kutegemea na joto na matunzo unayowapa.

Kuweka samaki wengi mno (kushoto) kunasababisha kuwe na samaki wengi lakini wadogo na kuweka samaki wachache (katikati) kunafanya samaki wawe wakubwa lakini wachache wasiotosheleza uwezo wa bwawa. Lakini kuweka kiasi sahihi (kulia) kunafanya upate samaki wakubwa na bwawa kutumika vizuri.

iv) Vifaranga wasipewe chakula kwa muda wa siku moja au mbili kabla ya kuwasafirisha na hasa kama ni mbali.

vi) Safirisha samaki (vifaranga) wakati ambapo hakuna joto na ni vizuri asubuhi au jioni sana

vii) Hakikisha vifaa unavyosafirishia samaki haviwezi kuwasababishia michubuko au kuwachoma vifaranga

viii) Muda wote wa kuwasafirisha hakikisha samaki wapo kwenye maji

ix) Ukifika nao kwenye bwawa waweke samaki kwenye bwawa maramoja lakini taratibu kwa kuwazoesha joto la maji wanamoingia kwa kuzamisha pamoja na chombo.

x) Safisha vifaa vya kusafirishia vizuri mara uwatoapo samaki

ULISHAJI WA SAMAKI CHAKULA CHA ZIADA

Chakula cha nyongeza kinasaidia samaki wakue kwa haraka zaidi na kukuongezea kipato kwa kutoa samaki wenye afya na kuvutia wateja. Mahitaji ya samaki huongezeka kadri wanavyo kua na kuzaliana ndani ya bwawa na kufanya chakula cha asili kisiwatoshe au kipungue. Hivyo watahitaji chakula cha ziada ambacho mara nyingi ni aina ya wanga nap rotini kutoka kwenye pumba, mashudu ya pamba, dagaa, masalia ya chakula nyumbani (ugali, wali n.k), na majani ya mimea mfano magimbi.Vyakula vya samaki vilivyotengenezwa kiwandani kwa upande wa Tanzania na hata Afrika Mashariki havipatikani, hivyo unaweza kutengeneza mwenyewe nyumbani. Hakikisha unasaga na kuchanganya vizuri kabla hujawapa samaki. Mifano ya mchanganyiko yenyewe na kima inavyoonekana hapa chini.

Mfano 1	Chakula	Asilimia (%)	Chakula cha kilo 100
	Mashudu (pamba au alizeti)	37	37
	Pumba (Mahindi au mchele)	57	57
	Dagaa	5	5
	Vitamini na madini-changanya	1	1
	Jumla	100	100
Mfano 2
	Dagaa	24	24
	Pumba (mahindi au mchele	76	76
	Jumla	100	100

Hakikisha unawalisha samaki chakula cha kuwatosha tu na si zaidi ya hapo kwani kikiwa kingi kitaishia kuchafua maji na itakuwa hasara tu. Swali hapa ni je utajuaje chakula cha kuwapa kinachowatosha tu? Kwanza ni lazima ujue unasamaki wangapi ndani ya bwawa kisha kadiria jumla ya uzito wa samaki wote ndani ya bwawa kwa kutafuta wastani wa samaki wachache utakao wapima uzitowao.

Ni vizuri kupima uzito wa samaki kila baada ya wiki mbili na wastani kwa samaki utumike kwa kulisha samaki, asilimia 2 ya uzito wa samaki wote itakuwa chakula cha kuwapa samaki. Na walishe si chini ya mara mbili kwa siku na muda mzuri wa kuwapa chakula ni kati ya saa 4 asubuhi na saa 10 jioni kwani wakati huu viwango cha joto la maji pamoja na oksijeni ni vya kutosha. Ukitumia mfano wa chakula cha pili hapo juu utalisha kama inavyoonyesha katika jedwali hapa chini.

Muda tangu uanze kufuga (miezi)	Makadirio ya uzito wa samaki (gramu)	Kiasi cha chakula kwa siku (g/samaki)
		Pumba	Dagaa
1 hadi 2	5 hadi 20	1	1
2 hadi 3	20 hadi 50	1 hadi 3	1 hadi 2
3 hadi 5	50 hadi 100	3	2
5 hadi 8	100 hadi 200	4	3
Zaid ya 8	Zaidi ya 200	5	3 hadi 4

Upandewenye kina kifupi wa bwawa ndio unaofaa kulishia samaki maana itasaidia kuona kama samaki wamekula chakula chote au la. Samaki hukosa hamu ya kula endapo maji ndani ya bwawa ni ya baridi sana au kama hewa ndani ya bwawa ni kidogo sana. Hvyo si kila chakula kinapobaki humaanisha samaki wameshiba la hasha yaweza kuwa hali ya hewa inasababisha wasile vizuri na kusababisha ukuaji hafifu. 

MAREJEO

1. Katule A.M., Mnembuka B.V., Madala N., Lamtane H.,Mnubi R. 2010. Ufugaji mseto wa samaki. Kimechapishwa na mradi wa pantil, SUA, Morogoro, Tanzania.

2. Ngugi C.C., Bowman J.R., Omolo B.O. 2007. A New Guide to Fish Farming in Kenya, Aquaculture Collaborative Research Support Program

3. Aquanews, 2007. Training Fish Farmers in Tanzania, AquaFish Collaborative Research Support Program Newsletter, Volume 22, Number 3

4. Bernard T. A CASE STUDY ON FISH FARMING IN UGANDA

5. Rice A.M., Mmochi A.J., Zuberi L., Savoie R. M. 2006. Aquaculture in Tanzania. World aquaculture, pp50-57.